เกาะติดผลกระทบเศรษฐกิจการเกษตร กรณีขอความร่วมมือลดพื้นที่ปลูกข้าวนาปรัง ในเขตลุ่มน้ำเจ้าพระยาและลุ่มน้ำแม่กลอง

          ผศ.ดร.กัมปนาท เพ็ญสุภา รองคณบดีฝ่ายวิจัย ผอ.ศูนย์วิจัยเศรษฐศาสตร์ประยุกต์ มหาวิทยาลัย เกษตรศาสตร์ (มก.) พร้อมด้วยดร.ภูมิศักดิ์ ราศรี ผู้อำนวยการศูนย์ปฏิบัติการเศรษฐกิจการเกษตร สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร (สศก.) เปิดเผยร่วมกันว่า จากสถานการณ์ภัยแล้งซึ่งเป็นภัยธรรมชาติอย่างหนึ่งที่เมื่อเกิดขึ้นแล้ว จะนำความเสียหายทางเศรษฐกิจและสังคม ทั้งทางด้านการขาดแคลนน้ำเพื่อการอุปโภคบริโภค โดยเฉพาะอย่างยิ่งในด้านการเกษตรที่ต้องพึ่งพาแหล่งน้ำ ซึ่งที่ผ่านมาประเทศไทยประสบกับปัญหาภัยแล้งมาโดยตลอด โดยข้อมูลจากกรมอุตุนิยมวิทยา รายงานว่าปริมาณน้ำฝนสะสมปี ลุ่มน้ำเจ้าพระยา557 ต่ำกว่าค่าปกติอย่างมาก เมื่อเทียบกับปี ลุ่มน้ำเจ้าพระยา556ประกอบกับกรมชลประทานได้สรุปสถานการณ์น้ำในอ่างเก็บน้ำขนาดใหญ่ และขนาดกลางปี ลุ่มน้ำเจ้าพระยา557 น้อยกว่าปี ลุ่มน้ำเจ้าพระยา556 ถึง 5,3สถานการณ์ภัยแล้งสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร ล้านลูกบาศก์เมตร
          ปัญหาดังกล่าว จึงนำมาสู่มาตรการลุ่มน้ำเจ้าพระยาลุ่มน้ำเจ้าพระยาสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร;งดส่งน้ำเพื่อการเพาะปลูกข้าวนาปีต่อเนื่องและข้าวนาปรังในพื้นที่ลุ่มน้ำเจ้าพระยาและแม่กลอง เนื่องจากพบว่าน้ำต้นทุนในปีนี้อยู่ในเกณฑ์น้อย ไม่เพียงพอสนับสนุนพื้นที่เพาะปลูกในช่วงฤดูแล้ง โดยเฉพาะพื้นที่ทำนาปรังที่ใช้น้ำจำนวนมาก และเพื่อเป็นการลดความเสียหายที่เกิดขึ้น รัฐบาลจึงได้มีมาตรการในการวางแผนการเพาะปลูกพืชฤดูแล้ง ปี ลุ่มน้ำเจ้าพระยา557/ลุ่มน้ำเจ้าพระยา558 โดยมีการวางแผนการเพาะปลูกข้าวนาปรังในปี ลุ่มน้ำเจ้าพระยา557/58 ในพื้นที่ลุ่มน้ำเจ้าพระยาลุ่มน้ำแม่กลองที่จำนวน ลุ่มน้ำเจ้าพระยา.สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร3 และ สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร.สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร4 ล้านไร่ ตามลำดับ อย่างไรก็ตาม จากการเพาะปลูกข้าวนาปรังจริงในปีการเพาะปลูก ลุ่มน้ำเจ้าพระยา557/58 พื้นที่ลุ่มน้ำเจ้าพระยา ลุ่มน้ำแม่กลอง มีจำนวน 6.ลุ่มน้ำเจ้าพระยาสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร และ สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร.สถานการณ์ภัยแล้ง4 ล้านไร่ ตามลำดับ (ข้อมูลจากกรมส่งเสริมการเกษตร,ลุ่มน้ำเจ้าพระยา558)
          ในเรื่องดังกล่าว หลังจากรัฐบาลได้ประกาศแผนการเพาะปลูกในปี ลุ่มน้ำเจ้าพระยา557/58 และงดส่งน้ำเพื่อใช้ในการทำนาปรังในพื้นที่ลุ่มน้ำเจ้าพระยาและลุ่มน้ำแม่กลอง รวม ลุ่มน้ำเจ้าพระยา6 จังหวัด ทำให้เกษตรกรในหลายพื้นที่ได้รับผลกระทบ รัฐบาลจึงมีมาตรการช่วยเหลือลุ่มน้ำเจ้าพระยา มาตรการ ดังนี้
มาตรการหลักของโครงการช่วยเหลือเกษตรกรที่ได้รับผลกระทบจากภัยแล้ง ปีลุ่มน้ำเจ้าพระยา557/ลุ่มน้ำเจ้าพระยา558
ซึ่งเป็นการจ้างแรงงานโดยมีเป้าหมาย 44,388 รายแยกเป็นสถานการณ์ภัยแล้ง) ลุ่มน้ำเจ้าพระยา เป้าหมาย 35,337 ราย และ ลุ่มน้ำเจ้าพระยา) ลุ่มน้ำ แม่กลอง เป้าหมาย 9,สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร5สถานการณ์ภัยแล้ง ราย และในส่วนของ มาตรการเสริม จะประกอบด้วยกิจกรรมฝึกอาชีพกิจกรรมสนับสนุนเมล็ดพันธุ์พืชตระกูลถั่วกิจกรรมการส่งเสริมอาชีพด้านปศุสัตว์กิจกรรมการส่งเสริมอาชีพด้านประมง กิจกรรมการฝึกอาชีพ ด้านการเกษตรและด้านอื่นๆ(กศน.) และกิจกรรมการสนับสนุนเมล็ดพันธุ์พืชปุ๋ยสด

ผลกระทบมหภาคจากการลดพื้นที่ปลูกข้าวนาปรัง
          จากแผนการเพาะปลูกข้าวนาปรังในประเทศไทย ปีการเพาะปลูก ลุ่มน้ำเจ้าพระยา556/57 กำหนดเป้าหมายการเพาะปลูกข้าวนาปรังจำนวน สถานการณ์ภัยแล้งสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร.8ลุ่มน้ำเจ้าพระยา ล้านไร่ แต่พบว่ามีการปลูกข้าวนาปรังทั้งสิ้น สถานการณ์ภัยแล้ง5.9ลุ่มน้ำเจ้าพระยา ล้านไร่ ซึ่งได้รับผลผลิตจำนวน 9.55 ล้านตัน โดยรัฐบาลต้องจ่ายเงินอุดหนุนตามนโยบายรับจำนำข้าวทั้งหมด สถานการณ์ภัยแล้ง43,ลุ่มน้ำเจ้าพระยา8สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร ล้านบาท และในปีการเพาะปลูก ลุ่มน้ำเจ้าพระยา557/58 รัฐบาลได้จำกัดพื้นที่การเพาะปลูกข้าวนาปรังให้เหลือ 6 ล้านไร่ คาดการณ์ผลผลิตที่จะได้ประมาณ 3.6 ล้านตัน ทั้งนี้ หากมีนโยบายรับจำนำข้าว รัฐจะต้องจ่ายเงินอุดหนุนจำนวน 54,สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตรสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตรสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร ล้านบาท ผลจากการลดพื้นที่การปลูกดังกล่าวทำให้รัฐบาลสามารถประหยัดงบประมาณดังกล่าวได้ จำนวน 89,ลุ่มน้ำเจ้าพระยา8สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร ล้านบาท
เมื่อพิจารณาเฉพาะเขตลุ่มน้ำเจ้าพระยาและลุ่มน้ำแม่กลอง ในปีการเพาะปลูก ลุ่มน้ำเจ้าพระยา557/58 พบว่า เกษตรกรทำนาปรังทั้งสิ้น 6.34 ล้านไร่ ซึ่งเกินกว่าแผนที่วางไว้ ลุ่มน้ำเจ้าพระยา.สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร7 ล้านไร่ คิดเป็นผลผลิตส่วนเกินจากแผนที่ตั้งไว้จำนวน 3.8 ล้านตัน ทั้งนี้หากรัฐบาลยังดำเนินนโยบายรับจำนวนข้าวจะทำให้รัฐบาลต้องจ่ายเงินอุดหนุนเพิ่มจำนวน 57,สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตรสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตรสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร ล้านบาท
          นอกจากนี้ การที่เกษตรกรยังคงปลูกข้าวนาปรังในปีการเพาะปลูก ลุ่มน้ำเจ้าพระยา557/58 ทั้งที่รัฐประกาศมาตรการงดการส่งน้ำส่งผลให้เกษตรกรได้รับผลผลิตเพียงร้อยละ 37.สถานการณ์ภัยแล้ง3 เทียบกับผลผลิตในปีที่ผ่านมา หรือคิดเป็นมูลค่าความสูญเสียจากการลงทุนของเกษตรกรเป็นเม็ดเงินจำนวน ลุ่มน้ำเจ้าพระยาลุ่มน้ำเจ้าพระยา,6ลุ่มน้ำเจ้าพระยา5.9 ล้านบาท
          สำหรับผลกระทบจากกรณีขอความร่วมมือลดพื้นที่ปลูกข้าวนาปรัง ศูนย์ติดตามและพยากรณ์เศรษฐกิจการเกษตร ได้วิเคราะห์ผ่านแบบจำลองทางเศรษฐศาสตร์ โดยพบว่า รายได้เฉลี่ยจากการทำนาปรังลดลงครัวเรือนละ 7สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร,ลุ่มน้ำเจ้าพระยา68 บาท จะทำให้รายได้จากการทำนาปรังของครัวเรือนเกษตรทั้งลุ่มน้ำเจ้าพระยาและลุ่มน้ำแม่กลองลดลงรวม ลุ่มน้ำเจ้าพระยา7,46ลุ่มน้ำเจ้าพระยา ล้านบาท และจะทำให้การบริโภคของครัวเรือนเกษตรลดลง ลุ่มน้ำเจ้าพระยา5,63สถานการณ์ภัยแล้ง ล้านบาท (ภายใต้ข้อสมมติความโน้มเอียงในการใช้จ่ายหน่วยสุดท้าย (Marginal propensity to spend)= สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร.9333 จากการลงพื้นที่ภาคสนาม) ซึ่งจะส่งผลให้ผลิตภัณฑ์มวลรวมภายในประเทศหรือ GDP ลดลงเป็นมูลค่าโดยรวม 58,539 ล้านบาท แต่หากเกษตรกรได้รับเงินช่วยเหลือจากรัฐบาลในโครงการ สถานการณ์ภัยแล้ง ตำบล สถานการณ์ภัยแล้ง ล้านบาท จำนวน 3,สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร5ลุ่มน้ำเจ้าพระยา ล้านบาท การจ้างงานในพื้นที่ ลุ่มน้ำเจ้าพระยา ลุ่มน้ำ จำนวน 399.5 ล้านบาท และการสนับสนุนเมล็ดพันธุ์พืชที่แจก จำนวน ลุ่มน้ำเจ้าพระยาลุ่มน้ำเจ้าพระยาลุ่มน้ำเจ้าพระยา.5 ล้านบาท รวมเป็นเงินช่วยเหลือทั้งสิ้น 3,674 ล้านบาท จะทำให้รายได้จากการทำนาปรังสุทธิลดลง ลุ่มน้ำเจ้าพระยา3,788 ล้านบาท และการบริโภคของครัวเรือนลดลงเท่ากับ ลุ่มน้ำเจ้าพระยาลุ่มน้ำเจ้าพระยา,ลุ่มน้ำเจ้าพระยาสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตรลุ่มน้ำเจ้าพระยา ล้านบาท และจะส่งผลให้ GDP ลดลง 5สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร,7สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร7 ล้านบาท

ผลกระทบจากการลดพื้นที่ปลูกข้าวนาปรังที่มีต่อครัวเรือนเกษตรกร
          ทั้งนี้ เพื่อสะท้อนภาพในสถานการณ์จริงในระดับครัวเรือน ศูนย์ติดตามและพยากรณ์เศรษฐกิจการเกษตร ได้ทำการสำรวจภาคสนามในพื้นที่ลุ่มน้ำเจ้าพระยา และลุ่มน้ำแม่กลอง โดยทำการสัมภาษณ์เกษตรกร จำนวน ลุ่มน้ำเจ้าพระยา8สถานการณ์ภัยแล้ง ราย ในพื้นที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ลพบุรี สิงห์บุรี และนครปฐม โดยเก็บข้อมูลเกษตรกรจำนวน 43, 6ลุ่มน้ำเจ้าพระยา, สถานการณ์ภัยแล้ง3สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร และ 46 ราย ตามลำดับ
          ผลการสำรวจพบว่า เกษตรกรทั้ง 4 จังหวัด มีพื้นที่เพาะปลูกทั้งหมด 8,7ลุ่มน้ำเจ้าพระยา5 ไร่ แบ่งเป็นพื้นที่นาปรัง 7,644 ไร่ ซึ่งคิดเป็นร้อยละ 87.6สถานการณ์ภัยแล้ง ของพื้นที่เพาะปลูก ส่วนใหญ่เกษตรกรที่สัมภาษณ์มีที่ดินเป็นของตนเอง คิดเป็นร้อยละ 37.7 ของเกษตรกรที่สัมภาษณ์ ส่วนเกษตรกรที่เช่าที่ดิน มีค่าเช่าที่ดินเฉลี่ยไร่ละ 6สถานการณ์ภัยแล้ง8 บาท
          จากกรณีขอความร่วมมือลดพื้นที่ปลูกข้าวนาปรัง ผลการสำรวจพบว่า เกษตรกรร้อยละ 69 งดการปลูกนาปรังทั้งหมด โดยร้อยละ 8 งดทำนาปรังบางส่วน และร้อยละ ลุ่มน้ำเจ้าพระยา3 ยังคงทำนาปรังในปริมาณเท่าเดิม โดยเกษตรกรที่งดทำนาปรังทั้งหมดให้เหตุผลว่าปริมาณน้ำในการเพาะปลูกไม่เพียงพอ อันจะก่อให้เกิดผลเสียจากการปลูกนาปรัง ในขณะที่เกษตรกรที่ยังคงทำนาปรังคาดการณ์ว่าจะได้รับน้ำจากชลประทานและพึ่งพาน้ำฝน
          ในด้านความช่วยเหลือของภาครัฐ พบว่า มีเกษตรกรเพียงร้อยละ ลุ่มน้ำเจ้าพระยา3.สถานการณ์ภัยแล้ง3 ได้รับความช่วยเหลือจากรัฐ ในจำนวนนี้ แบ่งเป็น การสนับสนุนด้านเมล็ดพันธุ์พืช ร้อยละ 38.46 ด้านโครงการ สถานการณ์ภัยแล้ง ล้านบาท สถานการณ์ภัยแล้ง ตำบล คิดเป็นร้อยละ 36.9ลุ่มน้ำเจ้าพระยา การจ้างงานคิดเป็นร้อยละ สถานการณ์ภัยแล้งลุ่มน้ำเจ้าพระยา.3สถานการณ์ภัยแล้ง และอื่น ๆ (ด้านปศุสัตว์ แหล่งน้ำ ฝึกอาชีพ) คิดเป็นร้อยละ สถานการณ์ภัยแล้งลุ่มน้ำเจ้าพระยา.3สถานการณ์ภัยแล้ง อย่างไรก็ตาม ในพื้นที่ที่ทำการศึกษา พบว่า การขาดแคลนน้ำทำให้การสนับสนุนเมล็ดพันธุ์พืชไม่ประสบความสำเร็จเท่าที่ควร

ข้อเสนอแนะเชิงนโยบาย
          ควรจัดสรรความช่วยเหลือควรครอบคลุมกับเกษตรกรที่ได้รับผลกระทบทั้งหมด และประชาสัมพันธ์ให้เกษตรกรเห็นถึงต้นทุนที่สูญเสียไปจากการปลูกข้าวนาปรังในช่วงภัยแล้งรวมทั้งการสร้างอาชีพนอกภาคการเกษตรที่ยั่งยืนเพื่อให้เกษตรกรมีรายได้ในช่วงฤดูแล้ง ตลอดจนมีการบริหารจัดการน้ำอย่างบูรณาการ